Jika berbicara tentang kesenian tradisional ketoprak, kabupaten Tulungagung, Jawa Timur, merupakan salah satu gudangnya. Nah, berikut ini adalah sebuah naskah (sinopsis/dialog) ketoprak Tulungagungan dengan judul "Ampak-ampak Prabu Dandang Gendis".
1. Adegan Alas
Prb.
Dandang Gendis : He, Dandang Gendis. Yen kaya ngono ora jumbuh karo
kekondanganmu. Ora jumbuh karo kalokaning asmamu dadi ratu. Dandang Gendis
telaku ing papan kene aku wis pinaringan pedang panguasa supaya bedh Prabu
Kediri. Nyraket kowe ora mung kuwi, kawedanun lampit bungkap kimpul sungken
manembah marang ratu Rustiku. Sang dhuwur ken Arok ing Singosari. Yo kowe
Dandang Gendis sejatine wisun, wisun keng sejati. Manto Dandang Gendis tak
rangket tak sowanake ing Singosari.
2. Adegan Pasewakan
Prajurit
Kdr : Sinuwun wonten menapa Panjenengan
paring parintah prajurit kedah mundur..?
Raja : (Manthuk-manthuk
…trus geleng-geleng..)
Senopati
Yudhopraja: Sinuwun kepareng nyambet aturipun Jogo Suro.
Jogo Suro..!! Waspadakna…!!
Iki perang gedhe kang bebayani mungguhing kawibawan Sang Prabu lan njejeke
Kraton Kediri.
Menawi saking pamanggih
kula, perang ing Kediri ngantos prajurit kawon.
Mugi menawi kepareng, kula
padosa biantu kagem jagi kawibawan sang Prabu lan jejeking Kraton Kediri saget
dipunkukuhi.
Prameswari
: Kepareng matur Sang Prabu. Sedaya menika leres aturipun Wuyopraja.
Duh sinuwun prabu, mangga
kula aturi menggalih. Sejatosipun wonten ingkang langkung wigatos sanget kathah
kawula dalem sami mlajeng rit lampit brungkat rimpul ngungsi lan manungkul ing
Brang Wetan.
Raja : Ngungsi
ing Brang Wetan ??? (Kaget)
Prameswari
: Kasinggihan sinuwun, mboten namun menika, kula nampi palapuran pambengoke
prajurit ing Kediri bilih sinten lan kawula sejatine titising wisnu kang
sejati.
Raja : Wisnu
kang sejati ? Yayi, apa aku kudu perang nganti mati ? Apa aku kudu golek jago
kang sakti ? Apa para kawula kang wani nyebrang ing brang wetan kudu tak tumpes
supaya kawulaku ngerti lan percaya. Sejatine ingsun wisnu kang sejati, kamangka
aku kudu bisa ngayomi kawulaku, yogene malah tak tumpes kelor. Aku kudu kepiye
Yayi….??
Prameswari
: Duh. .. sinuwun, kenging menapa wonten lelampahan mekaten ing praja Kediri
(merangkul di kaki raja)
Raja : Duh
gusti kang murbeng jagad.
KENTONGAN SANTAK
(Datangnya
wasit)
Heee…. Ratu Dandang Gendis,
kowe kudu bisa njaga kawibawan lan pranatan kang agung ing Kediri lan kudu bisa
ngayomi marang kawulamu kabeh, mula kowe kudu pinter lang wicaksana ngerti
marang sasmitane lakon rama nitis lan makuta roma. Mula golekana bocah ndesa
kang wegig lan wicaksana ing bumi Wajak sak kulone tlaga mburet…. Wis
tindakna…. Tindakna….
Raja : Bocah
ndeso Wajak.
KENTONGAN SANTAK
Prameswari:
Wajak…!!!!
Senopati Yudhoyono : Sinuwun, Njenengan ngendika bocan
ndeso Wajak ingkang kados pundi? Leres dawuhipun gusti Prameswari.
Wonten menapa sinuwun?
Raja : Wis….wis….
aja kesuwen ayo nderekno aku tumuju ing Brang Kidul Wajak sisih kulon.
-------------------------------------------------
3. Adegan Dagelan
KENTONGAN BIASA
Misi / inti dari dagelan
tentang : bumi Lawadan yang gemah ripah loh jinawi tototentrem titi raharjo.
(Lalu datang Prabu
Dandang Gendis beserta istri dan prajurit)
Dagelan
: Panjenengan
menika sinten ?
Raja : Aku
Dandang Gendis.
Dagelan : Nyuwun
pangapunten, mboten mangertos. Panjenengan gadahi kersa menapa dumugi ing bumi
Lawadan ?
Raja : Aku
derekna ketemu sesembahanmu Nyi Lawadan.
Dagelan : Mangga
sinuwun, kula derekaken.
(Lalu dagelan mengantar
sang Prabu menemui Nyi Lawadan).
-------------------------------------------------
4. Adegan Langen
Nyi
Lawadan : Duh Gusti, kok kados ngaten ? (Melihat ke atas lalu ke bawah)
Metune tatanan anyar ratu
Brang Wetan sisih tengene gunung Kawi akah lelakon kang dadi korbane keris Empu
Grandring…
Sing sepisan, Empu Gandring
mati dipateni Ken Arok.
Kaping pindo, Saka genene
napsune Ken Arok pengin dadi Ratu, mula sing akuwu Tunggul Ametung uga dipateni
ya gene keris Empu Gandring banjur putri Ken Dedes, bojone Tunggul Ametung kang
duwe Drajat Ardameswari dipek bojo karo Ken Arok. Kamangka Drajat Ardameswari
kuwi sapa wae sing bisa ngepek bojo bakal dadi ratu sing kondang lan kratone ing
tembe mburine dadi gedhe.
(Sak wise Ken Arok
dikandani karo para Brahmana yen sang Wisnu wis manunggal dadi siji karo Ken
Arok, iki malah dadi sumber lakon kang gede, uga cumondok ing kraton Kediri kawulane percaya
Prabu Dandang Gendis titisan Wisnu sejati, kamangka ora ana Wisnu loro cacahe).
Duh gusti, menapa nggih
bakal wonten perang ageng …?
Eyang canggah Wajak, eyang
buyut Mburet, lan simbah Kemak wis paring piwulang kang luhur. Gonjang-ganjinge
tatanan anyar bisa rampung kanthi ora karsa, rasa, guyub-rukun nrima ing
pandumg lakuning jagad ora rebut bener sapa ing dianut Wisnu kang sejati.
Putri : Aku
bakal semedi. Njumbuhake lelaku lair lan sucining batin, sujud semedi
manunggaling kawula kalawan gusti.
Raja : (Mlongo
dan jatuh terduduk)
Putri : Njenengan
niki sapa ta..?
(Diberdirikan lalu Prabu
kaget)
Raja : Aku
ki ratu Kediri Prabu Dandang Gendis.
Putri : Lha….
Lek tenan ta…. Sampeyan gliak-gliak sempoyongan dewe.
Raja : Aku
mlayu merga dibujung prajurit bran Wetan.
Putri : Jalarene
menapa ?
Raja : Perang
rerebut sejatine Wisnu
Putri : Lha,
sing sejatine Wisnu kang sejati sapa ta…?
Raja : Ya,
aku iki Wisnu kang sejati.
Putri : Lho
yen titisane Wisnu kang sejati teng napa kok mlayu pados pitulungan ing bumi
Lawadan?
Raja : Who
wong ayu, aku tulungana.
Putri : (Mlengos)
Titising Wisnu kok njaluk ulung.
Raja : Ya
wis, lek pancen ra gelam tetulung ora po po, aku tak nerusake laku mbok piye
dadine.
Putri : Sik…sik..
ta… ngono wae kok mutung.
Raja : Gelem
po ra nulung aku…?
Putri : yen
aku menehi pitulungan Wisnu trus piye dumadine jagad iki ratune…? Seje yen aku
menehi pitulungan karo Dandang Gendis, iku nyatu wis kewajiban lan gegayuhanku.
Raja : Aku
iki ya Prabu Dandang Gendis, ya titising Wisnu kang sejati.
Putri : Sing
nyuwun pitulungan iku sejatine sapa ? Dandang Gendis ratu Kediri apa Wisnu..?
Yen aku menehi pitulungan
karo Prabu Dandang Gendis ya Wisnu kang sejati jagad iki bakal menehi paukuman
kang gede marang praja sak kawulamu. Awit bisaku mung nulung Dandang Gendis
kang bagus. Mula ratune ayo pada lelaku nong ning nung njumbuhke laku cipta
karsa lan rasa bali marang sejatining urip, nrima ing pandum.
TEMBANG
(Dandang Gendis musno)
Sang
putri kembali ke posisi semedi
Kentongan
Ampak-ampak / Sontakan
-------------------------------------------------
5. Adegan Perang
Gagasan
N.
Bwd : Aku
oleh pituduh yen bakal enek tamu, teka ing papan kene.
Lha, kae sapa…?
(Datang sang Prabu bersama Prameswari)
Raja : Aku
sak kawulaku nyuwun pitulungan.
Putri : Nyuwun
pitulungan ?
Panjenengan prabu Dandang
Gendis ratu ing Kediri ?
Raja : Kasinggihan
Putri !! Ingsung Prabu Dandang Gendis !
Putri : Panjenengan
keplayu kabujung prajurit saka brang wetan.
Raja : (Kaget)
Sang putri !!! Panjenengan ngertos lampah kula wiwitan sahingga pungkasan.
Putri : Sang
Prabu,,…… Panjenengan ora mung kalah perang, ning ana kang wigati Panjenengan
kudu bisa wicaksana lan ngayomi para kawula uga sinau marang panguripaning wong
cilik. Wong ndeso… kaya aku iki… !
Prabu : Lhoooh..!
Panjenengan niku wong ndeso sing bakal paring pitulungan ….!! (Prabu mau
sungkem tapi dilarang oleh putri)
Yoooo…yooo….yoooo (tekaning
prajurit)
SANTAKAN KENTONGAN
Putri : Sik…sik…
neng ndeso aja ninggalake subosito.. sak karepmu dewe.
Senopati : Lhooh..
kowe wong ndeso…. Kandamu purng trapsila.
Tameng
Yudho : Kowe apa ngerti sapa sejatine aku?
Putri : Kowe
kuwi senopati Tameng Yudho soko brang Wetan utusane Ken Arok ?
Prajurit
Brang Wetan : Wis..wis…ora usah kakehan rembug, dipateni wae.
Senopati : Sik…sik…
menenga disik. Rungokna tembunge wong desa kuwi.
Putri : Nyatune
benar, senopati… elinga ing bumi Lawadan kene, ora enek piwulangan ten pinaten,
ora enek adu kasekten rebut deg.
Senopati : Terusno
kandamu wong ndeso…!!
Putri : Tameng
yudho.. !!! Tekomu ing kene mung adu kasekten ngrebut sejatining Wisnu… Dandang
Gendis.. apa Ken Arok… ?
Senopati Tameng Yudho : Bener…bener….
Wong ndeso kowe kok ngerti.
Putri : Nyatune
ngono, aku wong ndeso ngerti kewajiban njejegke benar, kang sejati… apa wis pas
yen padha rabut Wisnu kang sejati kanthi peparangan gawe korban kang gedhe…
cobo jawaben ?
Senopati : Sang
putri kula ingkang lepat, lajeng kula lan prajurit saka Brang Wetan kados
pundi?
Putri : Kula
nyuwun dawuh dumateng panjenengan anggenipun rerebut Wisnu kang sejati menika,
menapa kangge nggayuh pangayoman, kawilujengan, katentreman para kawula dasih…
?
Menapa namung rebut deg
ngukuhi Panjenengan mandireng dados ratu kang ancik-ancik bangkene kawula lan
mboten nrima ing pandum pepestene gusti…?
Raja : Duh…. Sang putri… cetho Panjenengan
menika manungsa linuwih. Duh gusti… kula manungsa ingkang cubluk … !
Sang putri… Tekaku mrene
antuk wangsit kudu ngerteni sasmitane lakon rama nitis lan makuta rama.
Putri : Duh
gusti jagad dewa Bathoro …!
Panjenenganipun gusti Prabu
lan senopati, jan-jane Panjenengan sampun njumbuhaken laku lahir lan sucining
batin.
Wangsitipun san prabu
ngenani sasmitane lakon rama nitis makuta rama.
Cariosipun makaten…
Nalika rama parasu ya rama
bargowo titisanipun Wisnu kang sejati wus rampung nggone netepi jejibahan ana
ing jagad perang tanding kalawan rama wijaya ora nganti nganakake pangorbanan.
Rama Bargowo lila legawa
masrahaken jejibahan marang rama wijaya panjenengan kundur ing wisnu loka.
Makuta rama mangkene critane.
Nalika prabu rama wijaya
sampun bibar jejibahanipun ing madya pada kanthi iklhas lilo legawa maringaken
jejibahanipun ratu dumateng raden Barata.
Mboten namun menika, wisnu
kang sejati wujud rama wijaya inggih paring wejangan hasta broto, inggih menika
wolung tindak kautaman ing ngriki inggih mboten ngawontenaken paperangan
ingkang ageng, ingkang nuwuhaken pangorbanan.
Raja : Senopati
tameng yudho, aku pasrah marang kowe, rangketen… sowano aku neng ngarepe Ken
Arok.
Senopati Tameng Yudho : Aduh
sinuwun…. Prabu Dandang Gendis, malah kula panjenengan pidana kula nyuwun
Pangapunten.
Putri : Hee.
Para prajurit, sak wise mireng dawuhe sinuwun prabu lan senopati Tameng Yudho
apa arep mbok bacutake anggonmu peperangan ?
Prajurit : Mboten,…..
mboten…. Sang putri….
Prameswari
: Duh sang putri.
Saklimah ngendikanipun sang
putri bebasan pindo tumetesing tirto wayu ing wanci enjang, saget damel
lerenipun prajurit Kediri lan Singosari anggenipun peperangan.
Sang putri, mangga caos
pangandikan enggal wonten karampungan.
Putri : Senopati……
balio neng Singosari, sesembahanmu Ken Arok, yen Prabu Dandang Gendis wis bisa
nrima ing pandum pepestening gusti kabeh kuwi mung golek lestarine pangayoman
marang kawilujengane para kawula, inggih menika kudu reksa-rineksa Dandang
Gendis lan Ken Arok sami-sami memayu hayuning bebrayan, memayu hayuning bumi
pertiwi, memayu hayuning praja.
Senopati : Inggih
sedaya aturaken sesembahan kula sinuwun prabu Ken Arok
(Senipati
& Prajurit kembali pulang ke Brang Wetan)
Raja : Nilakake
gedening panarima dumateng sang putri ingkang agung pitulunganipun
ngrampungaken peperangan menika. Ingsun bakal paring ganjaran pinangka tanda
panuwunku marang sira Sang putri. Kula paringi bumi perdikan ing bumi Lawadan
sak kukuban. Dening panjenengan sampun paring pitulungan kang agung, tanpa
wonten paperangan, mila dados pangeling-eling yan ing tlatah kene ingsung
paringin asma TULUNGAGUNG.
Putri : Matur nuwun sanget… mugi-mugi
lelampahan menika saget dados pratanda lan pangeling-eling lampahipun kebudayan
tanah jawi kang adi luhung. Mangga sami asesanti “Rahayu…rahayu…. MERDEKA
Comments
Post a Comment